Drukarki 3D ranking 2022

• Co musisz wiedzieć
• Drukarki 3D mogą wytwarzać bardzo precyzyjne modele z różnych materiałów.
• Kiedyś były one niezwykle drogie, ale teraz są dostępne dla każdego.
• Istnieją różne procesy produkcyjne dla różnych zastosowań, które kosztują różne kwoty.
• Niektóre zestawy zawierają tylko część drukarki. Dodatkowe elementy, takie jak złącza, mogą być produkowane przez samą drukarkę.

Co to jest drukarka 3D?

W przeszłości druk 3D był jedynie możliwością dla entuzjastów z zasobnym portfelem. Od tego czasu technologia ta stała się kluczowa w przemyśle i medycynie, a także trafia do coraz większej liczby hobbystów i narzędziowni. Ceny zaczynają się już od 250 dolarów, dzięki czemu posiadanie urządzenia jest możliwe dla wielu osób.

Druk 3D znajduje szerokie zastosowanie w przemyśle. Technologia może być wykorzystywana do produkcji prototypów, które są następnie testowane, badane, a następnie produkowane seryjnie. W medycynie technologia ta odgrywa ważną rolę. Przykładowo, protezy mogą być wykonywane z milimetrową precyzją – co jest przydatne w przypadku takich rzeczy jak protezy biodrowe i szczękowe, które muszą być niezwykle precyzyjne. Dla hobbystów druk 3D umożliwia wykonanie części zamiennych, takich jak śruby lub inne elementy łączące, lub wypróbowanie drukowania konkretnego obiektu, takiego jak figurka czy wazon na kwiaty.

Dzięki odpowiednim instrukcjom, drukarka 3D może szczegółowo odtworzyć niemal każdy obiekt. Co więcej, takie wydrukowane modele są nieskończenie powtarzalne. W porównaniu z konwencjonalnymi metodami czas produkcji jest krótszy, a indywidualna produkcja tańsza. Wszystko, czego potrzebujesz oprócz drukarki i materiału do druku, to plik z instrukcją budowy – możesz go zmierzyć i zaprojektować samodzielnie lub po prostu pobrać pliki z internetu. Następnie urządzenie wydrukuje model jeden do jednego według tego planu budowy. Dokładność drukarek 3D jest niezwykle wysoka: niektóre modele mają odchylenie zaledwie 0,2%. Dzięki temu możliwa jest produkcja w skali rzeczywistej – nawet z ruchomymi częściami i w wersjach wielokolorowych.

Produkcja addytywna (AM)

Druk 3D jest również znany jako produkcja przyrostowa (AM), a czasami jako szybkie prototypowanie. Terminologia jest elastyczna w zależności od zastosowania (np. przemysłowe vs domowe), ale to co pozostaje niezmienne to fakt, że odnoszą się one wspólnie do procesów produkcyjnych, w których płynny lub stały surowiec jest formowany lub montowany w trójwymiarowy obiekt z projektu komputerowego. Podgrzany i upłynniony materiał jest nakładany warstwa po warstwie przez dyszę w komorze wtryskowej, stopniowo budując obiekt. Additive oznacza, że materiał jest dodawany, a nie usuwany, jak w przypadku frezowania lub wiercenia.

Wcześniejsza technologia: frezowanie i formowanie wtryskowe

Za technicznych poprzedników druku 3D uważa się frezowanie i toczenie (np. za pomocą tokarki). Technologie te są subtrakcyjne – usuwają, aby stworzyć nowe obiekty. W ten sposób są odwrotnością technologii 3D. Duży półfabrykat jest zmniejszany przez usuwanie i nowy obiekt jest kształtowany. Małe części mogą być dopasowane do siebie, aby stworzyć obiekty o dużej skali. Pod wieloma względami proces ten można porównać do rzeźby.

Nowszą i bardziej zaawansowaną formą jest formowanie wtryskowe, które służy do produkcji większych i bardziej złożonych obiektów w jednym kroku. W tym procesie powszechnie stosuje się tworzywo sztuczne. Jest on podgrzewany, a następnie za pomocą negatywu wtłaczany do kształtu. Doskonałym przykładem produktu wykonanego w ten sposób jest klocki Lego.

W pewnym sensie druk 3D jest podobny do formowania wtryskowego. Jednakże, druk 3D nie wymaga negatywu. Cyfrowy model 3D jest raczej tłumaczony na kod odczytywany maszynowo, a następnie konstrukcja jest budowana warstwa po warstwie.

Zastosowania przemysłowe

W przeszłości prototypy przemysłowe i próbki modeli były produkowane ręcznie przy użyciu kartonu, pianki lub gliny. Obecnie zadanie to przejmują sterowane komputerowo drukarki 3D, ponieważ są one znacznie tańsze i szybsze.

Inne obszary użytkowania

Czy to w badaniach, czy w produkcji, drukarki 3D są obecne w następujących dziedzinach:

• Medycyna (np. implanty i protezy, protezy, aparaty słuchowe, bio-druk).
• Badania naukowe (np. robotyka, kosmos)
• Moda i biżuteria (np. szablony do pierścionków, naszyjników)
• Transport (lekkie części samochodowe i lotnicze)
• Żywność (wciąż w fazie rozwoju, potencjał w zakresie zrównoważonego rozwoju i rozwiązań dotyczących odpadów żywnościowych)

Zestaw czy wstępny montaż?

Na rynku dostępne są modele drukarek 3D, które są już w pełni zmontowane, jak również takie, które trzeba złożyć samemu. Oba warianty mają swoje zalety i wady. Wybór za lub przeciw jednemu z nich zależy od tego, jak bardzo chcesz mieć swobodę w dostosowywaniu swojej drukarki.

Zestawy drukarek 3D

Oczywistą główną zaletą zestawów DIY jest to, że są one tańsze niż fabrycznie zmontowane drukarki 3D. Ponadto, jeśli sam budujesz swoją drukarkę, otrzymujesz większą elastyczność, jeśli chodzi o wybór dodatkowych komponentów i personalizację urządzenia do swoich potrzeb. Dzięki temu aktualizacja drukarki o najnowsze części jest znacznie łatwiejsza. Plany konstrukcyjne są zazwyczaj zawsze dostępne na zasadach open source, więc możesz rzucić okiem przed zakupem, aby zobaczyć, w co się pakujesz. Niektóre modele, takie jak drukarki RepRap, mogą drukować własne elementy. Główną wadą budowy własnej drukarki jest to, że będziesz potrzebował sporej wiedzy technicznej, aby ją uruchomić.

RepRap

Drukarki RepRap są o tyle szczególne, że zostały zaprojektowane jako samoreplikujące się – budują siebie i inne drukarki. Skrót ten oznacza Replicating Rapid Prototyper, czyli replikujący się szybki prototyp.  Projekt rozpoczął się na Uniwersytecie w Bath w 2005 r. w celu opracowania taniej drukarki 3D i od tego czasu rozwinął się w globalną społeczność open-source. Plany są objęte GNU General Public License, zestawem umów gwarantujących swobodną redystrybucję. Ze względu na to oraz fakt, że drukarka może sama produkować wiele swoich elementów tak często, jak jest to pożądane, urządzenia RepRap są stosunkowo tanie.

Zestawy drukarek 3D są najlepsze dla hobbystów i majsterkowiczów z pewnym wcześniejszym doświadczeniem technicznym. Jeśli nigdy nie montowałeś płytek drukowanych lub nie lutowałeś elementów, nie polecamy zakupu. Niemniej jednak, korzyść cenowa jest przekonująca. W porównaniu do zmontowanych urządzeń, możesz zaoszczędzić nawet 400 dolarów. Ceny zestawów DIY zaczynają się od nieco ponad 100 dolarów. Najtańsze modele składają się zwykle tylko z plastikowej ramki. Aby utrzymać koszty na niskim poziomie, większość drukarek nie posiada atrakcyjnej obudowy. 

Modele kompletne

Kompletne drukarki 3D są dostarczane w postaci wstępnie zmontowanej. Oznacza to, że otrzymujesz bezpośrednio dostrojony produkt końcowy z dostosowanym oprogramowaniem. W większości przypadków jest to rozwiązanie bardziej przyjazne dla użytkownika, gdyż w przeciwieństwie do programów dla urządzeń kitowych, do obsługi drukarki możesz wykorzystać swoją intuicję. Jednak wstępnie zmontowane elementy i projekty mogą znacznie utrudnić modernizację drukarki. Oznacza to, że drukarki mogą stosunkowo szybko stać się przestarzałe. Części zamienne można zazwyczaj uzyskać tylko od producenta i są one często drogie. To samo dotyczy napraw, które mogą być przeprowadzane tylko w specjalistycznych warsztatach.

Do korzystania z fabrycznie zmontowanej drukarki nie potrzeba żadnej wiedzy technicznej: wystarczy ją rozpakować, aby rozpocząć drukowanie. W zależności od modelu, ceny wahają się od 200 do znacznie ponad 5000 dolarów.

Porady dotyczące kupna

Budżet i zamierzone zastosowanie określą, jaki rodzaj drukarki powinieneś kupić. Różne modele będą drukować za pomocą różnych technik i dawać różne wyniki jakościowe. Przejdźmy do szczegółów tego, czego powinieneś szukać:

Metody druku: płynna i proszkowa

Istnieją różne technologie druku jeśli chodzi o druk 3D, każda z nich ma swoje zalety i wady. Z grubsza rzecz biorąc, można skategoryzować drukarki 3D poprzez ich wykorzystanie materiałów w trzech różnych stanach:

• Druk 3D z użyciem stopionego materiału
• Druk 3D z użyciem płynnego materiału
• Druk 3D z proszku

Niezależnie od techniki, wszystkie drukarki 3D potrzebują pliku do druku, tak jak zwykła drukarka do papieru. Na podstawie pliku maszyna porusza głowicą drukującą i wytłacza materiał do druku. W tym celu wirtualny trójwymiarowy model, zawarty zwykle w pliku CAD, jest dzielony na dwuwymiarowe plastry, tzw. warstwy. Procedura ta nazywana jest również slicingiem. Po konwersji użytkownicy otrzymują plik w formacie STL lub AMF. Korzystając z tego rodzaju plików, drukarka 3D buduje następnie model warstwa po warstwie.

Niektóre z technik druku różnią się tylko nieznacznie. Niektóre procesy są często chronione patentami i są specyficzne dla firm. Oto niektóre z dostępnych technik druku:

Materiały stopione

Najpopularniejszą i najtańszą metodą w druku 3D jest wykorzystanie tworzyw sztucznych takich jak ABS czy PLA, które są topione, a następnie nakładane w postaci upłynnionej warstwa po warstwie (metoda swobodnej przestrzeni).

Proces ten nazywany jest FDM (Fused Disposition Modelling) lub FFF (Fused Filament Fabrication). FDM został opracowany w USA i opatentowany w 1989 roku. W tamtych czasach drukarki FDM kosztowały 10 000 funtów. Kiedy patent wygasł w 2009 roku, entuzjaści mogli skopiować technologię. Ponieważ nazwa była nadal opatentowana, nowa technologia replik została nazwana FFF. Repliki te, często określane również jako urządzenia RepRap, często nie mają własnej obudowy – posiadają jedynie minimalne elementy niezbędne do druku. Jeśli chcesz używać wielu różnych filamentów jednocześnie, to będziesz potrzebował wielu dysz.

W zasadzie cały proces przypomina użycie pistoletu do kleju na gorąco: materiał jest podgrzewany i wyrzucany z dyszy w stanie płynnym. Następnie materiał musi ostygnąć, aby stwardnieć. Sterowane komputerowo ruchy poziome i pionowe nakładają filament na żądane miejsca. Dopiero po ostygnięciu jednej warstwy można nakładać kolejną, znajdującą się nad nią. Ze względu na różnorodność materiałów do druku i efekt, jaki dają różne kształty modeli, nie da się ogólnie określić, jak długo trwa taki proces drukowania. Niektóre modele posiadają wyświetlacz, który pokazuje wyliczony pozostały czas. Takie wyświetlacze są też czasem na gotowych drukarkach.

Nie tylko plastik

Zamiast plastiku w druku 3D można stosować inne materiały, takie jak gips, szkło czy drewno. Z tymi różnymi materiałami filamentowymi zakres zastosowań się rozszerza – na przykład, z metalu można zrobić szyny medyczne i przedmioty dekoracyjne. Ludzie eksperymentują nawet z żywnością, taką jak czekolada czy tłuczone ziemniaki! Jednak w tym przypadku druk 3D jest jeszcze zbyt wolny i zbyt drogi do masowej produkcji. Do najbardziej znanych producentów drukarek 3D należą Makerbot, Ultimaker, Flashforge, Creality 3D, Prusa i Geeetech.

Druk 3D z użyciem płynnego materiału

Ta technologia druku wykorzystuje wrażliwe na promieniowanie UV płynne tworzywa sztuczne zwane fotopolimerami. Technologia płynnych materiałów ma cztery różne rodzaje:

Stereolitografia (SLA lub STL)

W pewnym sensie stereolitografia jest poprzedniczką wszystkich procesów druku 3D. Została ona opatentowana już w 1984 roku przez Amerykanina Chucka Hulla. Proces ten jest dość skomplikowany i kosztowny, gdyż jest bardzo zaawansowany technicznie. W skrócie, za pomocą światła UV utwardza się specjalne płynne tworzywo sztuczne zwane inaczej fotopolimerem. Model powstaje w pojemniku wypełnionym płynnym fotopolimerem. W tym celu łoże drukowe jest zanurzane w cieczy światłoczułej, tuż pod powierzchnią. Następnie laser napromieniowuje pierwszą warstwę, utwardzając ją. Po zakończeniu tego etapu można wykonać kolejną warstwę.

Aby stworzyć obiekt, łoże drukujące przesuwa się w dół w żywicy o dokładnie grubość warstwy. Kolejna warstwa jest teraz utwardzana na powierzchni przez aplikację laserową. Dzieje się to wielokrotnie – złożenie warstw o grubości milimetra zajmuje wiele godzin. W wielu przypadkach do podtrzymania obiektu podczas drukowania niezbędne są struktury przypominające igły, które są potem odłamywane. Są one wykonane z tego samego materiału, co produkt końcowy. Możliwe jest również mieszanie fotopolimeru z innymi materiałami, takimi jak ceramika. W tym przypadku, po udanym wydruku, obiekt ceramiczny jest wypalany. Dzięki temu elementy ceramiczne uzyskują trwałe połączenie, a elementy plastikowe zostają usunięte.

Cyfrowe przetwarzanie światła (DLP)

Proces ten działa dokładnie tak samo jak stereolitografia. Jednak zamiast lasera, jako źródło światła wykorzystywany jest projektor DLP. Drukarki Sone mogą wykorzystywać nawet standardowe projektory.

Modelowanie MultiJet (MJM)

Modelowanie MultiJet, znane również jako modelowanie PolyJet, jest mieszanką stereolitografii i techniki FDM. Tutaj płynne i światłoczułe tworzywo sztuczne jest nakładane na platformę roboczą poprzez głowicę drukującą. Następnie mieszanina jest natychmiast utwardzana przez źródło światła w dyszy wylotowej.

Obrazowanie z przeniesieniem filmu (FTI)

Proces obrazowania z transferem filmu wykorzystuje podobną technikę opartą na świetle, tutaj materiał jest utwardzany za pomocą projektora. W tym procesie wykorzystywana jest jednak folia transportowa. Warstwa materiału światłoczułego jest nakładana na folię transportową, a następnie utwardzana światłem. Następnie ta utwardzona warstwa jest podnoszona z folii i łączona z pozostałą częścią przedmiotu. Proces ten jest powtarzany aż do uzyskania wszystkich warstw.

Druk 3D z proszku

Ogólnie rzecz biorąc, istnieją dwa rodzaje druku 3D opartego na proszku, czasami znane jako druk w łożu proszku i druk atramentowy lub druk typu drop-on-powder. Proszek jest topiony lub materiał wiążący jest osadzany przez drukarkę atramentową, aby utworzyć obiekt warstwa po warstwie. W obu przypadkach obiekt jest wytwarzany w złożu proszkowym. Te dwa procesy to:

Selektywne spiekanie laserowe (SLS)

Termin selektywne spiekanie laserowe (lub topienie laserowe) odnosi się do procesu, w którym trójwymiarowe obiekty są tworzone poprzez topienie materiałów podobnych do proszku, takich jak gips. Cienkie warstwy proszku są topione w celu utworzenia obiektu 3D. Po zastygnięciu warstwy, wałek zapewnia nakładanie nowego proszku nad obrabianym przedmiotem, który następnie spieka nową warstwę zgodnie z plikiem komputerowym.

Poszczególne warstwy są łączone przez laser i proces ten jest powtarzany aż do ukończenia modelu. Nadmiar proszku jest usuwany przez odsysanie i ponownie wykorzystywany. Inne materiały, które mogą być użyte to nylon, elastomery, alumidy lub poliamidy. Metoda ta jest stosunkowo droga. Niektóre materiały wymagają jeszcze wykończenia w celu oczyszczenia lub stabilizacji, na przykład za pomocą superglue.

3DP: Łączenie klejem

W procesie 3DP również wykorzystuje się proszek, ale zamiast go topić, zestala się go z płynnym klejem. Ten nakładany jest przez dyszę ciśnieniową, podobnie jak tusz w drukarce atramentowej. Z tych sklejonych warstw proszku wyłania się następnie zmontowany model. Również w tym przypadku płyta robocza przesuwa się nieco w dół przed nałożeniem każdej nowej warstwy proszku. Możliwe materiały to proszki gipsowe i plastikowe, ceramika, szkło i inne materiały proszkowe. Podobnie jak w przypadku techniki SLS, proces ten jest niezwykle efektywny pod względem wykorzystania zasobów, ponieważ niezwiązany proszek może być ponownie wykorzystany.

Materiały do druku: włókno i granulat, proszek, żywica i wosk

W zależności od techniki druku trzeba będzie użyć różnych materiałów drukarskich.

Drukowanie za pomocą cieczy: filamentu lub granulatu

Wytłaczanie odnosi się do metod, w których materiał jest wtłaczany przez dyszę. W druku 3D, plastikowe filamenty lub granulki są topione, aby stworzyć lepką ciecz, która następnie może być wytłaczana zanim stwardnieje. Najczęściej stosowanym obecnie materiałem jest poliaktyd (PLA). Jest to tworzywo sztuczne na bazie kwasu mlekowego, które jest dopuszczone do stosowania w sektorze spożywczym, a także w przemyśle tekstylnym, ponieważ nie stanowi zagrożenia dla zdrowia. Fakt, że materiał ten szybko mięknie, stanowi dodatkową zaletę dla druku.

Ponieważ PLA jest wrażliwy na ciepło, nawet modele, które ostygły i stwardniały są wrażliwe na ciepło. Używanie tego tworzywa do produkcji kubków jest opcją, ale tylko wtedy, gdy nie umieszcza się w nich żadnych gorących płynów, ponieważ mogą się one odkształcić. W rzeczywistości, nawet bezpośrednie światło słoneczne i wysoka temperatura w pomieszczeniu mogą wpłynąć na integralność strukturalną obiektu wydrukowanego z PLA 3D.

Kopolimer akrylonitrylu z butadienem i styrenem (ABS) jest mniej wrażliwy na ciepło niż PLA. Jednak łatwiej się pali, więc podczas drukowania może pojawić się nieprzyjemny zapach, jeśli tak się stanie.

Materiał, którego możesz użyć, zależy od drukarki, którą posiadasz. Niektóre drukarki 3D mogą pracować tylko z jednym rodzajem tworzywa sztucznego. Jeśli twoja drukarka jest zdolna do obu tworzyw sztucznych, ogólnie najlepiej jest używać PLA, ponieważ jest bardziej ekologiczna i ma tolerancję na ciepło 122 °F (50 ° C). Jeśli potrzebujesz czegoś, co może wytrzymać temperatury pomiędzy 185 a 212 °F (85-100 °C), to ABS jest właściwą opcją. Jeśli szukasz kolorowego tworzywa sztucznego, to kolorowy PLA (CPLA) jest tym, czego potrzebujesz – tworzywo sztuczne jest mieszane z tuszem, co oznacza, że możesz wykonywać wielokolorowe nadruki.

Drukowanie materiałami płynnymi: PolyJet, żywica, wosk

W druku PolyJet bardzo małe krople fotopolimeru są nakładane na złoże drukowe i utwardzane za pomocą światła UV. Zamiast fotopolimeru można stosować również żywice syntetyczne i specjalne woski. Na koniec produkcji modele są wyciągane z cieczy do góry nogami.

Drukowanie za pomocą proszku

Druk 3D z użyciem proszku jest wciąż stosunkowo drogi, ze względu na koszt proszku. Proszek do druku jest albo stapiany ze sobą za pomocą lasera łączony za pomocą dysz wytłaczających specjalne kleje. Po zakończeniu produkcji modelu, nadmiar proszku można usunąć za pomocą pędzla lub odkurzacza i ponownie wykorzystać.

Wskazówki dotyczące użytkowania

A więc zdecydowałeś się na zakup drukarki 3D, ale co teraz? Pierwszą rzeczą do rozważenia jest miejsce, w którym ją zainstalujesz. Czytaj dalej, aby uzyskać informacje na ten temat, a także wskazówki dotyczące tworzenia modeli komputerowych, drukowania obiektów i czyszczenia.

Instalacja: kluczowa jest lokalizacja

Wybór odpowiedniego miejsca jest kluczowy, ponieważ może mieć duży wpływ na jakość druku. Czy myślisz o postawieniu drukarki na podłodze, na stole, czy na stole warsztatowym? Jeśli rozważasz podłogę, powinieneś wiedzieć, że tam najbardziej gromadzi się kurz. Kiedy ludzie przechodzą przez pokój, będą mieszać kurz, który może skończyć się na łóżku do drukowania. To może powodować problemy, zwłaszcza jeśli Twoja drukarka nie ma obudowy. Kurz może zatrzymać model od przylegania prawidłowo do łóżka do druku, co sprawia, że ślizga się podczas drukowania. Jeśli masz kurz na filamencie, kiedy topi się on do drukowania, może zatkać dyszę drukującą. 

Wentylacja

Tworzywa sztuczne, takie jak ABS i PLA, wydzielają szkodliwe opary podczas topienia, więc instalacja drukarki w miejscu z dobrą wentylacją jest niezbędna. Wentylator wyciągowy lub przynajmniej dobra wentylacja świeżym powietrzem jest ważna, aby uniknąć ryzyka dla zdrowia z powodu oparów. Nie zalecamy używania drukarki 3D na zewnątrz: każdy rodzaj wiatru uniemożliwi przyleganie. Silnik i mechanika mogą być dość głośne, więc najlepiej umieścić drukarkę z dala od salonów i sypialni.

Jak drukować

Po zainstalowaniu drukarki w odpowiednim miejscu, potrzebujesz teraz pliku do odczytu komputerowego. Możesz go stworzyć samodzielnie lub pobrać model z internetu. Jeśli jesteś początkującym użytkownikiem druku 3D, to pobranie kompletnego pliku jest świetną opcją na początek. Zapisz plik na karcie SD lub pamięci USB, abyś mógł go umieścić w drukarce. Bezpośrednie połączenia między komputerami a drukarkami 3D nie są powszechne – zależy to od modelu i ogólnie nie jest tak proste do skonfigurowania dla początkujących. Po podgrzaniu filamentu lub granulatu można rozpocząć drukowanie. Jeśli model nie przylega do łoża druku przy pierwszych warstwach, trzeba będzie zacząć od nowa.

Post-processing i czyszczenie

Po wydrukowaniu konieczne jest przeprowadzenie pewnych czynności post-processingowych – to jakie kroki należy podjąć zależy od modelu i rodzaju posiadanej drukarki 3D. Model może całkowicie ostygnąć i stwardnieć, może też trzeba będzie wyszczotkować lub odkurzyć nadmiar proszku. Niektóre modele będą potrzebowały superglue lub innej stabilizacji, aby zwiększyć ich wytrzymałość strukturalną. W zależności od tego, co stworzyłeś, może być również konieczne usunięcie struktur nośnych – można to zrobić ręcznie za pomocą papieru ściernego lub za pomocą płynu, który rozpuszcza podpory.

Jeśli dysza jest zatkana, można ją odblokować ręcznie przepychając trochę filamentu przez element grzejny. Jeśli to nie zadziała, spróbuj użyć igły. W skrajnych przypadkach będziesz musiał zdemontować głowicę drukującą, aby ją wyczyścić. Niektóre modele są dostarczane z filamentami czyszczącymi, aby upewnić się, że nie pozostały żadne pozostałości.

Jeśli chodzi o czyszczenie łoża druku, pamiętaj, aby używać tylko specjalnych środków czyszczących – w przeciwnym razie możesz zniszczyć wrażliwą powłokę kleju.

---

Zdjęcia 1: © FinalCheck | Zdjęcia 2: © xiaoliangge / stock.adobe.com | Zdjęcia 3: © nordroden / stock.adobe.com | Zdjęcia 4-12: © FinalCheck | Zdjęcia 13: © mari1408 / stock.adobe.com